شعر غنایی

غنا در لغت به معنی سرود ، نغمه و آواز خوش طرب انگیز است و شعر غنایی به شعری گفته می شود که گزارشگر عواطف و احساسات شاعر باشد . ادبیات غنایی گونه ای از ادبیات است که با زبانی نرم و لطیف با استفاده از معانی عمیق و باریک به بیان احساسات شخصی انسان می پردازد و منظومه های غنایی چنان که از اسم آن هویدا است اشعاری است که برای بیان احساسات انسانی از عشق و دوستی و رنج ها و نامرادی ها و هر چه روح آدمی را متاثر می کند ، پرداخته آید . این گونه اشعار – که کوتاه بود – در یونان باستان به همراهی سازی به نام لیر خوانده می شده ؛ و از این رو در زبان های فرنگی و اشعار غنایی ، لیریک Lyric می گویند . اصولا ً در اکثر نقاط جهان اشعار عاطفی و عاشقانه و سوزناک با موسیقی همراه بوده است . در اروپا تروبادورها و در ایران عاشوق ها یا عاشیق ها و خیناگران ، روستاییان و شبانان حافظ این سنت بوده اند .

لیریک را در عصر ما شاید به تبع عرب ها که به شعر عاشقانه و عاطفی (الشعر الغنایی) می گویند ، به غنایی ترجمه کردهاند و به معنی اشعار عاشقانه و بزمی بکار می برند . به هر حال معادل قدیم آن غزل است .

باید توجه داشت که مراد از اشعار لیریک در ادبیات اروپایی شعری است کوتاه و غیر روایی که گوینده در آن فقط احساسات خود را بیان می کند . و از این رو مرثیه را هم باید جزء ادب غنایی دانست و اگر شعر، بلند و روایی باشد مثل خسرو و شیرین به آن Dramatic Lyric می گویند ، یعنی شعر غنایی نمایشی یا داستانی می گویند . شعر لیریک ممکن است عاشقانه باشد در این صورت به آن Love Lyric می گویند به معنی شعر عاشقانه یا تغزلی یا غزل می گویند . در شعر غنایی گاهی سخنگو خود شاعر است و گاهی کسی دیگر . به هر حال برخلاف آن چه در نظر اول به ذهن متبادل می شود ممکن است شاعر Persona باشد یعنی نقابی به چهره داشته باشد و خود واقعه را مطرح نسازد پس شخصیت مطرح در شعر را نباید با شخصیت واقعی شاعر خلط کرد . در شعر فارسی ادبیات غنایی به صورت داستان ، مرثیه ، مناجات بت الشکوی و گلایه و تعزل در قوالب غزل ، مثنوی ، رباعی و حتی قصیده مطرح می شود . اما مهم ترین قالب آن غزل است . در غزل قهرمان اصلی معشوق است و قهرمان دیگر که عاشق و خود شاعر باشد معشوق را بهانه کرده و گلایه ها و آرزوها و احساسات خود را مطرح می کند . البته ارسطو در تقسیمات خود از ادب ، شعر غنایی را مطرح نکرده بود . اما البته شارحان و دنباله روان ارسطو بدان اشاره کرده اند .

بخش عمده ی ادبیات ما را شعر غنایی تشکیل می دهد . رباعیات خیام ، دوبیتی های باباطاهر ، غزلیات مولوی ، سعدی ، حافظ ، صائب و بیدل منظومه های بزمی نظامی و بخشی از سروده های قصیده سرایان مشهور، مانند : فرخی ، منوچهری ، عنصری ، خاقانی و نیز عمده سروده های معاصر از نوع ادبیات غنایی است . ادبیات غنایی و عرفانی ما مبتنی بر کشف و شهود است یعنی تک گویی و چون و چرا ناپذیر . کشف و شهود برای ادراک حسی و بی زمان است . در حالی که گفت و گو با نشانه های واقعی سرو کار دارد و محدود به زمان معینی لست . در ادبیات غنایی از قالب غزل استفاده می شود . امروزه نیز از قالب غزل و بعد از آن رباعی شاعران ، از دیگر قالب ها برای شعر جدی به ندرت استفاده می کنند اما در هزاران سال گذشته در دوره های پی در پی قالب غزل برای بیان عشق زمینی ، عرفانی ، حدیث نفس ، انتقاد اجتماعی و سیاسی تاملات فلسفی و مانند اینها به کار گرفته می شده است .

در مورد نوع شعر غنایی آراء مختلفی وجود دارد و تا کنون نظریات گوناگونی توسط سخن سنجان اظهار شده است ، چنانکه بسیاری از منتقدان اروپا به ویژه شاعران پیرو مکتب رمانتیسم ، نوع غنایی را شعری می دانند که شاعر ، خویشتن خویش را در آن مجسم می کند و ضمن آن به بیان عواطف و احساسات شخصی و تاثرات خود از زندگی و طبیعت می پردازد .

منشا ادب غنایی

همانطور که اشاره شد ، شعر غنایی در دو معنی به کار می رود :

1. اشعار احساسی و عاطفی
2. اشعار عاشقانه

در ادبیات ، بیشترین معنی دوم معروف است و لذا ما محور بحث را بر آن می فهمیم . برخی از منتقدان اصل اشعار عاشقانه را به روابط مرد و زن در دوران مادرسالاری – که جامعه تحت حکومت زن بود – مربوط کرده اند و اشعار عاشقانه را همان ستایش ها و دورادور اذکاری دانسته اند که مردان برای زن حاکم بر قبیله یا جامعه می سروده و می خوانده اند . به این ترتیب در عصر الهگان و در باب انواع مونث و در دوره ای که ریاست جوامع کشاورزی به عهده ی زنان بوده است ، مدایح و اورادی در ستایش ایشان رواج داشته است که بعد ها به صورت سنن ادب غنایی در آمده است . در بسیاری از مناجات و اوراداگر به جای خدا معشوق را تصور کنیم درمعنی خللی ایجاد نخواهد شد . زیر بنای ادبیات عرفانی هم از این دیدگاهها همان ادبیات غنایی است . عارفان نخستین فی الواقع ادب عاشقانه را تفسیر و تاویل عرفانی کرده اند و این معنی از تفسیرهای شیخ ابو سعید ابوالخیر در اسرار توحید کاملا ً آشکار است نمونه از مناجات کهن ،فرامیر داوود است. این مناجات در اصل اشعار ملحونی است که با موسیقی همراه بود(داوود صوت خوشی داشت) و شبیه به اشعار عاشقانه است . منتها در سرودهای کهن مایه هایی از بینش اساطیری و حماسی مختلفی است که به آنها جذابیتی بدوی و اصیل بخشیده است.بخش هایی از فرمور بیست و هفتم:«خداوند نور من ونجات من است, از که بترسم ؟ خداوند ملجای جان من است , از که هراسان شوم ؟یک چیز خواستم و آن را خواهم طلبید که تمام ایام عمرم در خانه ی خداوند ساکن باشم تا جمال خداوند را مشاهده کنم،و در هیکل او تفکر نمایم زیرا که در روز بلا مرا در سایبان خود نهفته در پدیده ی ضمیمه ی خود مرا مخفی خواهد داشت ومرا بر صخره بلند خواهد ساخت وبرای خداوند سرود وتسبیح خواهم خواند چون به آواز خود می خوانم مرا بشنو و رحمت فرموده مرا مستجاب فرما بلی روی ترا ای خداوند خواهم طلبید روی خود را از من مپوشان بلی منتظر خداوند باش »

عوامل پیدایش شعر غنایی

لذتها و شادیهای شاعر و جذابیت های برخاسته از دست نیافتن به آرزوها و رنج حاصل از اندیشه ی بودن و دست نیافتن به آزادی و دنیای آرمانی و مطلوب ،از جمله موضوعات شعر غنایی است و به تعبیری دیگر می توان آنها را به احساسات مربوط به فرد ،خانواده ،انسانیت ،وطن ،طبیعت ،خدا ودین محدود کرد.

در شعر فارسی وسیعترین افق معنوی و عاطفی ، افق شعرهای غنایی است. مطالعه درتطور انواع غنایی در ادب فارسی ، گسترده ترین زمینه ی بحث است. موضوعاتی که در ادب فارسی  حوزه ی شعر غنایی را تشکیل می دهد تقریبا ً تمام موضوعات رایج است بجز حماسه وشعر تعلیمی و در یک نگاه اجمالی ،شعرهای عاشقانه ،عرفانی ،مذهبی ،هجو ،مدح ،و وصف طبیعت همگی مصادیقی از شعر غنایی به شمار می روند . نکته ی قابل ملاحظه این است که در ادبیات فارسی مفاهیم مزبور اغلب با یکدیگر به هم آمیخته اند و در بیشتر قالبهای شعری مجموعه ای از این مفاهیم  وجود دارند.

غزل فارسی که یکی از سرشارترین حوزه های شعر است، مثل اعلائی است که در آن می توان همه ی انواع غنایی شعر را به خوبی ملاحظه کرد.در یک غزل حافظ ،مسائل اجتماعی که با بیانی غنایی و بر اساس منِ گسترده و اجتماعی شاعر مطرح می شود ،با مسائل خصوصی از قبیل مرثیه دوست یا فرزند و مباحث فلسفی (آغاز و انجام زندگی و سرنوشت انسان و اعتراض در برابر نظام کائنات) وهجو وطنز و وصف طبیعت به هم می آمیزد و در یک زمینه ی کلی عرفانی سیر می کند .

سبک ادبیات غنایی

چنان که گفته شد یک معنی ادب غنایی ، اشعاری است که از احساسات و عواطف فردی سخن می گوید ، در این صورت شاعر ، با نگاهی عاطفی و درونی به مسائل و مشکلات خود ، رنگ فلسفی و و جامعه شناختی می دهد و با طرح دیدگاه های روانی و فلسفی ، موقعیت انسان را در ارتباط با حیات و ممات ، داشتن و نداشتن ، خوشبختی و بدبختی ، عشق و نفرت و امثال این ها به شکلی موثرو معمولا ً اندوهناک توصیف می کند.

معنی دیگر ادب غنایی اشعار عاشقانه است . اشعار عاشقانه در ادبیات ما سه نوع است، یا با معشوقی زمینی مواجه ایم، مثلا ً در غزل عارفانه یا معنوی مانند اکثر غزلیات مولانا و یا با معشوقی که گاهی زمینی است و گاهی آسمانی و نه این است و نه آن ، مانند غزلیات تلفیقی حافظ.

چنان که اشاره شد زن مطرح در شعر غنایی در اصل یک ایزد بانوست. پس در توصیف او زبان شعر باید استعاری و به اصطلاح تصویری باشد ؛ یعنی از انواع تشبیه و مجاز و استعاره استفاده شود. اما نکته این است که با توجه به منشا شعر غنایی این استعاره ها را می توان تاویل به حقیقت کرد؛ زیرا در واقع این استعاره ها همان صفات جادویی و آسمانی و اساطیری ایزد بانوان هم مانند حماسه اغراق جزو ذات شعر است و نباید آن را یک صنعت بدیعی محسوب داشت.

ادبیات غنایی و داستانی

چنانچه که قبلا گفته شد شعر غنایی در تعریف ادبای غرب ، شعری کوتاه و غیر روایی است و اگر بلند باشد به آن شعر غنایی نمایشی Dramatic می گویند ، زیرا معمولا ً شعر وقتی طولانی می شود که متضمن داستانی باشد . از آنجا که در ایران هنر نمایش رواج نداشته است ، ما به شعرهای بلند غنایی ادبیات فارسی ، شعر غنایی داستانی می گوییم . در ادبیات فارسی ، چندین منظومه ی عالی غنایی داستانی وجود دارد مثل ویس ورامین ، لیلی و مجنون و خسرووشیرین که بلند و روایی است و داستانی عاشقانه را روایت می کند . در این داستان ها موضوع اصلی بیان حالات و احساسات مربوط به وصال و فراق است . در بخش هایی هم شاعر به مناسب به وصف پدیده های زیبایی طبیعت می پردازد و در همه ی آن ها بدون استثنا شاعر به ستایش قهرمان زن پرداخته و از زیبایی و علو و عظمت او داد سخن داده است و نحوه ی بیان گاه طوری است که یادآور همان اوراد و اذکار و ادعیه ی کهن در ستایش ایزد بانوان است . باید به این نکته نیز توجه داشت که در ادب حماسی ، شاعر معمولا ً در داستان تصرف نمی کند و به هر حال کمتر احساسات و عواطف خود را بروز می دهد همین طور است در ادب دراماتیک ، اما در ادب غنایی ، شاعر امیال و آرزوهای خود را در مواقع مناسب در قصه دخالت می دهد . چنان که معروف است ، نظامی در پرداخت شخصیت شیرین ، سیمای همسر متوفای خود «آفاق» را در نظر داشته است .

ویژگی سخن حافظ

یکی از نکات مهمی که در شیوه سخنوری حافظ باید در نظر داشت تاثیر پیشینیان بر شعر و سخن حافظ است ولی ذکر این نکته ضروری است که حافظ تا چه حد سخن شناس بوده است چرا که او اغلب مضامین اقتباس شده را بهتر از صاحبان اصلی ادا می کند چرا که آنچه را که خوبان در مجموع دارند حافظ به تنهایی دارد . شاعرانی را که حافظ از  آنها تاثیر گرفته است عبارتند از :سنایی ، انوری ، خاقانی ، ظهیر فارابی ، نظامی ، عطار ، عراقی ، سعدی ، امیر خسرو دهلوی ، خواجوی کرمانی و عده ای دیگر او شاعری است که در شعر خود از قرآن و تفاسیر نهایت سود را برده است و هم چنین به کار بردن درست کلمات در شعر است به طوری که اگر بخواهیم اشعار او را به نثر در آوریم کلمات اصلا ً جا به جا نمی شود و معنای خود را از دست نمی دهد او تسلط کاملی بر علم عروض داشته که نهایت استادی خود را در این علم در اشعارش به کاربرده است . خوش خوانی و خوش لهجگی حافظ و موزون بودن اشعارش برای همه معروف و مشهود است و یکی دیگر از امتیازات و عظمت حافظ طربناکی و داشتن روح امیدواری و عشق و آرزو در اشعارش است . از ویژگیهای دیگر سخن حافظ آن است که اشعارش دارای معانی عرفانی است که در قالبی بسیار زیبا و دلنشین بیان کرده است و هم چنین استفاده از الفاظ و کلمات در نهایت استادی و چیره دستی که همین امر باعث شده که حافظ در زمان حیات خود مشهور شود و به سرعت نه تنها در تمام ایران بلکه در دیگر کشورها نیز شهرت پیدا کند . ذکر این نکته ضروری است که غزل فارسی تا زمان او تک مضمون بوده است و آن مضموم سراسر عشق است تا اینکه با ظهور شیخ شیراز غزل عارفانه مولانا و غزل عاشقانه سعدی را به هم پیوند می زند و متوجه می شود که در غزل نباید فقط به این دو امر توجه کرد و بهتر است فکر دیگری بکند و آن این است که به ابیات غزل استقلال می دهد که منظور از آن این است که او انقلابی در غزل به وجود می آورد و ابداع حافظ در غزل تک بیت سرایی است و استقلال دادن به ابیات غزل است و توانست معانی اجتماعی و انتقادی و حکمت مطرب و طنز را در غزل به کار برد .

عقل و عشق

روز ازل چون به مشیت الهی انسان به صورت زیباترین و کاملترین خلقت الهی آفریده شد ، ظاهر وجودش به جمال عشق او آراسته شد و زیبائی های وی ، عالمی غرق روشنائی گردید ، خداوند از روح خود بر آدم دمید و آتش شور در خرمن جان آدمی درخشش یافت و شیطان که از آتش آفریده شده و وجودش خالی از عشق است با اینکه می دانست قسمتی از وجود آدمی روح خداست حاضر نشد وی را سجده کند بلکه از رشک و حسد سوزان شد ، عقل مصلحت گرامی خواست از شعله ی درخشان روح آدمی توشه بردارد و با دست مایه قرار دادن لطف خداوندی چراغی بر سر راه خود روشن دارد ، لیکن روح که منشا از خداوندگار دارد و ملتهب برگشت به سوی اوست نخواست پیدایه ای بر خود مضاف گرداند پس راهی به عقل نداد ، به غیرت ، با عشق به مبدا راه جهان عرفان را تابع شد و جهان عقل را پشت سر نهاد و از آن جهان تازه معرفت و عرفان پدیدار گردید ، مدعی که جز شیطان عامل دیگری نیست دو گانگی عقل و عشق وجود آدمی را استفاده کرد و با فتنه انگیزی ها سعی به فساد و تباهی وی نهاد ، خداوند که در همه حال مددکار بندگان خوب خود می باشد به ایشان کمک فرمود شیطانهایی را که نامحرم هستند از حریم حرم دور گرداند ، که این مرحمت نسبت به بیچارگان گمراهی که غرق در حیله های شیطان شده اند نگردد ، چه آنان در پی اندوختن مال و منال ، و شیفته ی عیش و عشرت هستند ، از دنیا فقط دنیا را می طلبند ، وجودشان خالی از لطافت روح انسانی است و بهتر به همین دنیا و ظاهرش بسنده کنند ! اهل علم و هنر و معرفت ، برخوردار و مستفیظ از روح مقدس الهی ، خود محرومیت از مادیات را به خاطر عشق به معنویات پذیرفته اند ، از اگر مال دنیا نصیب ندارند روحشان به شعور الهی آراسته است ، بلندای قدسی ، وصف به جانان ، بازگشت به جهان باقی و بهشت برین در انتظارشان است ایشان راهی پر پیچ و خم چون حلقه های خم اندر خم زلف یار را در پیش رو دارند ولی در پیمودن آن هراسی به خود راه ندهند .

سعدی

شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی یکی از بزرگترین شعرای ایران است که بعد از فردوسی آسمان زیبای ادبیات فارسی را با نور خود روشن می ساخت و او نه تنها یکی از بزرگترین شعرای ایران بلکه یکی از بزرگترین سخنوران جهان می باشد . ولادت سعدی در سالهای اول سده ی هفتم هجری حدودا ً در سال 606  ه . ق در شهر شیراز می باشد . خانواده اش از عالمان دین بودند و پدرش از کارکنان دربار اتابک بوده که سعدی نیز از همان دوران کودکی تحت تعلیم و تربیت پدرش قرار گرفت . ولی در همان دوران کودکی پدرش را از دست داد وتحت تکفل جد مادری خود قرار گرفت . او مقدمات علوم شرعی و ادبی را در شیراز آموخت و سپس در دوران جوانی به بغداد رفت که این سفر آغاز سفرهای طولانی سعدی بود .

ویژگی سخن سعدی

مهمترین ویژگی سخن سعدی چه در نثر و چه در نظم فصاحت و شیوایی و شیرینی کلام اوست و او توانست از طرفی زبان ساده و فصیح استادان قبل را زنده کند و همچنین خود را از قید تصنعات عجیب که در نیمه ی دوم قرن 6 وحتی در قرن 7 گریبانگر شعر فارسی شده بود ، رهایی بخشد . از خصوصیات شگفت انگیز سعدی در سخن ، آن دلیری و شهامتی است که در حقیقت گویی استفاده کرده است . در دوران مغول و جباران دست نشانده که جز امارت و ریاست و        هوس رانی چیزی در نظر نداشتند شیخ بزرگ حقایق را به صورت نظم و نثر بدون هیچ گونه ترس و بی پرده آشکار بیان کرد و چنان فریاد کرد که در هیچ عصر و زمان کسی به این صراحت سخن نگفته و عجیب تر آنکه در همان هنگام به صاحبان قدرت و حکومت نپرداخته بلکه از قاضی فاسد و صوفی دنیا دار و عبادت و ریاضتی که از روی صدق و صفا نبود و نظر به خلق و مردم نداشته خودداری نکرده و به قول خود او در این روزگار دو بار عمر کرده و تجربه آموخته و اینک این تجربه ها را به کار می برد و تمام اینها را در سخنان شیرین و زیبای خود بیان می کند .

بابا طاهر

بابا طاهر عریان همدانی از شاعران اواسط قرن پنجم ، معاصر ، طغر لبیک سلجوقی بوده است . ولادت او در اواخر قرن چهارم اتفاق افتاده ، زیرا در اواسط قرن پنجم در حدود سال (447 ق) که طغرل بیک سلجوقی به همدان رفته ، او عارفی کامل و صاحب کرامات و مقامات عالیه بود . راوندی گوید «شنیدم که سلطان طغرلبیک به همدان آمد . از اولیاء سه پیر بودند ، بابا طاهر ، بابا جعفر ، شیخ حمشا که هر سه درکوهی به نام خضر نزدیک همدان ایستاده بودند نظر سلطان بر ایشان آمد و دست هاشان ببوسید ، بابا طاهر شیفته گونه بود . او را گفت : ای ترک با خلق خدای چه خواهی کرد ؟ سلطان گفت : آنچه تو فرمایی . طاهر گفت آن کن که خدای تعالی فرماید . إن الله یعمر بالعدل و الاحسان ، سلطان بگریست و گفت چنان کنم . بابا سرابریقی شکسته که سال ها از آن وضو کرده بود در انگشت داشت آن را بیرون آورد در انگشت سلطان کرد و گفت مملکت عالم چنین در دست تو کردم ، بر عدل باش .

نام والقاب

نام او نعمت ا…. و لقب اصلی او نورالدین بوده که خود در شعری آن را تایید         می کند :

نعمت الله نور دین دارد لقب                  نور دین از نعمت الله می طلبد

لقبهایی به او چون امیر ، ولی و شاه نیز داداه اند و گاهی او را سید     می گفتند و همچنین قطب العارفین و هم سید نورالدین نعمت ا…. و القاب دیگری که هر یک از تاریخ نویسان و تذکره نویسان با توجه به شناخت خود به وی نسبت داده اند مانند حضرت شاه ولی یا قبله ی اصحاب علم و عرفان و یا حضرت شاه و ….. و بعضی نیز به او نعمت ا…… یزدی  گفته اند .

اما در مورد لقب «شاه» که به ایشان نسبت داده اند بعضی آن را به سبب تسلط بر نفس خود و برخی به دلیل اینکه بر دل مریدان خود آگاهی دارد ایشان را شاه دلها می نامیدند و عده ای نیز به این عقیده اند که از قرن هفتم به بعد لقب شاه جانشین لقب شیخ شده است و برای اولین بار در مورد شاه نعمت ا…. به کار برده شده است .

ملاقات با شیخ یافعی

آری شاه ولی همواره در طلب مردان خدا و سیر در افاق و انفس بود پس از مدتها ریاضت و سیر و سلوک در مصر و پرداختن به کار ارشاد به عزم زیارت بیت الله الحرام به طرف مکه آمد و بعد از ادای مناسک حج به ملاقات شیخ یافعی رسید و هنگامی که شاه ولی او را ملاقات می کند می گوید که خود را مانند قطره ای و او را مانند دریا یافتم و این ملاقات در 24 سالگی وی بوده است . ضمناً در همین سفر د رمکه قطب الدین محمد رازی را نیز ملاقات کرده است . شاه ولی پس از ملاقات شیه یافعی به او علاقمند شده و برای رسیدن به مدارج عالی سیر و سلوک به خدمت او رفت و در مدتی که نزد شیخ یافعی بود از هیچ گونه کمکی در حق خانواده ایشان دریغ نمی کرد و با نهاطت خضوع و فروتنی سعی در رفاه و آسایش خانواده شیخ می کرد و صادقانه به خدمت آنها می پرداخت .

مسافرتهای شاه ولی

شاه نعمت الله ولی برخلاف عده ای از عرفا که بیشتر به گوشه نشینی می پردازند ، سفر را انتخاب کرده بود واز عزلت و گوشه نشینی بر کنار بو (البته شاه ولی گوشه نشینهایی هم برای ریاضت کشیدن داشت که از طرف شیخ یافعی به او امر شده بود .) و سالهایی از عمر خودش را به مسافرت مشغول بود . مسافرتهایی به نقاطی مانند عراق ، حجاز ، مصر ، ترکستان و ایران کرد که هر کدام از این بلاد در آن زمان مرکز علم ودانش بوده اند و شاه ولی در همین سفرها توانست بسیاری از حقایق را کشف کند و کمالات معنوی را به دست بیاورد

دیدگاههای شاه ولی

حضرت شاه ولی دارای مقام خاصی در عرفان تصوف است که باعث محبوبیت و تکریم او چه در زمان حیات و چه بعد از وفات شده است او در بین عرفا از مقام والایی برخوردار است و آنچه باعث احترام ایشان است سیرت ، افکار و عقاید او می با شد که در اینجا به این موارد پرداخته می شود .

در تذکره ها آمده که در صورتی زیبا و دارای هفت خال داشت . لباس او در نهایت سادگی ولی نیکو بود و همیشه پیراهنی از جنس کرباس و جبه ای نیز به تن داشت و دستاری نیز می بست و لباس پوشیدنش مثل سایر درویشان در نهایت سادگی بود .

او دلی مطمئن و قلبی آرام و سرشار از نشاط و هیچ وقت غم جهان را نمی خورد . و در نهایت سلامت و تندرستی جسمی و روحی بوده و از حالات نفسانی معتدل برخوردار و تا پایان عمر در کمال سلامت می زیسته است .

از هوش و فراست و ذکاوت فطری بهره مند بوده به طوری که در کودکی قرآن را حفظ بوده و همیشه باعث تعجب مریدان خود می شده است . در بزرگسالی به اکثر علوم آگاهی داشته و این آگاهی را مدیون همت بلند و تحقیق و مسافرت خود می باشد .

1. انواع ادبی – نویسنده دکتر سیروس شمیسا
2. دستور زبان فارسی – مهدی معینیان
3. انواع ادبی و آثار در زبان فارسی – دکتر حسین رزمجو
4. شعرای نامی ایران – منیر السادات معراجی
5. الهی نامه عطار – عطار
6. کارنامه ی بزرگان – حسن منصوری