شرح سه قصیده از دیوان خاقانی

افضل الدّین بدیل بن علی نجار در سال 520 ه.ق در شهر شروان متولد شد .او تربیت اولیه خود را بیشتر مرهون عمّ خویش کافی الدین عمربن عثمان می باشد  که وی نیز طبیب و فیلسوف بوده است و در ابتدا چون نمی خواسته است که شغل پدر را درپیش گیرد از او رنجیده خاطر شده و نزد عمویش رفته است.

« افضل الدّین 25 ساله بود که عمویش وفات یافت و او را تنها گذاشت ،بعد افضل الدین به نزد استاد دیگری به نام ابوالعلاء گنجوی رفت و ابوالعلاء او را به دربار خاقان منوچهر می برد و از این زمان تخلصش را از«حقایقی» به «خاقانی» تغییر میدهد؛خاقانی با دختر ابوالعلاء ازدواج می کند اما طولی نمی کشد که رابطه او با پدرزنش تیره میشود وپدرزنش راهجو می گوید».(نقل به اختصارازمقدمهْ خاقانی/ افضل الدین / دیوان/ سجادی/انتشارات زوار/ چاپ هفتم /1382)

مرگ کافی الدین بدترین و تلخ ترین حادثه زندگی خاقانی تا این لحظه است که جانسوزترین قصاید خود را در ماتم او سروده است علاوه براین قصاید ،«حبسیات» او نیز ازاشعار طراز اول دیوان اوست.

آثار خاقانی

• دیوان اشعار که شامل حدود 17000 بیت می باشد.
• مثنوی تحفه العراقین
• مثنوی ختم الغرایب
• منشآت خاقانی

خاقانی بنا بر اصح اقوال درسال 595 ه.ق در تبریز وفات یافته ودر مقبرهالشعراء  سرخاب مدفون است .

قصیده اول

در توحید و موعظه و مدح حضرت خاتم الانبیا (ص)

جوشن صورت برون کن در صف مردان درآ       دل طلب کز دار ملک دل توان شد پادشا

واژه شناسی

جوشن : سلاحی باشد غیر زره چه زره تمام از حلقه است و جوشن حلقه و تنگه آهن با هم باشد (برهان). ونیز سلاحی جبّه مانند که از حلقه آهن سازند و شبیه زره است  (معین).

صورت : شکل ، قالب ، جسم وکالبد ( لغت نامه دهخدا ). دل: نفس ناطقه ومحل تحصیل معانی و مخزن اسرار حق (فرهنگ لغات و اصطلاحات عرفانی)  دار: خانه (معین).

معنی شناسی

جسم ظاهریت را ترک کن و به گروه مردان خدا بپیوند و دل را بطلب زیرا از فرمانروایی خانه دل می توان به پادشاهی در عرصه معرفت رسید .

تا تو خودرا پای بستی باد داری دردو دست     خاک بر خود پاش کز خود هیچ نگشاید تورا

واژه شناسی

باد و خاک هر دو از عناصر اربعه .  باد در دست داشتن : تهیدست بودن ، بی چیز بودن (فرهنگ کنایات).

پای بست خود بودن : بسیار به خود دلبستگی داشتن (معین).

زیبایی شناسی

بین باد و خاک صنعت« تضاد» وجود دارد ، پا ودست نیز« مراعات النظیر» دارد و نیز تکرار کلمه «خود».

معنی شناسی

تا اینگونه به خود دلبسته ای چیزی نداری پس خود را نادیده بگیر که این« خود » راهی از معرفت برایت باز نمی کند.

قصیده دوم

در مدح پیغمبر اکرم محمد مصطفی (ص)

عشق بهین گوهریست ،گوهر دل کان او       دل عجمی صورتیست ، عشق زبان دان او

واژه شناسی

گوهر: اصل و مایه (دهخدا). کان: معدن (عمید) . عجمی : مخفف اعجمی یعنی گنگ . زبان دان : کسی که زبانی غیر از زبان مادری می داند، میتوان به معنی ترزبان گفت (کزازی)

زیبایی شناسی

عجم بازباندان« تضاد»دارد. دل با زبان« مراعات النظیر» دارد. کلمه عشق نوعی« ردالعجز علی الصدر»دارد.

معنی شناسی

عشق بهترین اصل و مایه است و دل معدن آن است، دل گنگ است وعشق زبان دان اواست.

خاصگی دست راست بر در وحدت دل است      این که بدست چپ است داغگه ران او

واژه شناسی

خاصگی : کنیزک سریه، خزینه دار،هر چیز نفیس و نوکر مخصوص پادشاه (دهخدا) . داغگه : جای داغ بر بدن آدمی یا حیوان (دهخدا) . اینکه بدست چپ است: دل

زیبایی شناسی

اینکه به دست چپ است « کنایه»ازدل . دل و دست وران «مراعات النظیر» دارد. راست و چپ «تضاد» دارد.

معنی شناسی

ندیم دست راست و نزدیک به درگاه یگانگی خدا،دل است و اینکه در طرف چپ بدن قرار دارد (دل) داغگاه ران اوست.

قصیده سوم

در حکمت و موعظت و عزلت و قناعت

در ساحت زمانه ز راحت نشان مخواه         ترکیب عافیت زمزاج جهان مخواه

واژه شناسی

ساحت: فضای خانه، صحن خانه،درگاه (معین)، میدان (عمید). نشان :اثر.عافیت: سلامتی . مزاج: سرشت و طبیعت.

زیبایی شناسی

ساحت با راحت «سجع»دارد.

معنی شناسی

در زمانه (دنیا) از آسایش اثری مخواه (که پیدا نمی شود)عافیت و سلامتی را از سرشت این جهان مخواه.

در داغ دل بسوز و زمرهم اثر مجوی     با خویشتن بساز و زهمدم نشان مخواه

واژه شناسی

همدم :همنشین و ندیم .

زیبایی شناسی

بسوز و بساز«جناس»دارد.داغ و سوختگی و مرهم«مراعات النظیر»اند.

معنی شناسی

درداغ دل خودت بسوز(صبرکن) واز دارو و دوا نشانی مجوی. با خودت بساز و از همنشین اثری مخواه (پیدانمیشود)

• مقدمه ای درباره خاقانی – 3
• آثار خاقانی – 4
• قصیده اول (در توحید و موعظه و مدح حضرت خاتم الانبیاء(ص) – 19-5
• قصیده دوم (در مدح پیامبر اکرم محمد مصطفی(ص) – 28-20
• قصیده سوم (در حکمت و موعظت و عزلت و قناعت) – 39-29
• منابع و مآخذ – 40

منابع

1. انجوی شیرازی / میرجمال الدین بن فخرالدین حسن / فرهنگ جهانگیری / موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه مشهد / دکتر عفیفی / چاپ دوم 1351
2. تبریزی / محمد حسین بن خلف / برهان قاطع / انتشارات امیرکبیر / به اهتمام دکتر محمد معین/ چاپ چهارم / 1361
3. ثروت / منصور/ فرهنگ کنایات / انتشارات سخن / چاپ سوم / 1379 تهران
4. خاقانی / افضل الدین بدیل علی نجار/ دیوان خاقانی / تصحیح سید ضیاءالدین سجادی / انتشارات زوار/  چاپ هفتم / 1382
5. دهخدا / علی اکبر / لغت نامه / انتشارات دانشگاه تهران / چاپ دوم از دوره جدید / 1377
6. رامپوری/غیاث الدین محمد بن شرف الدین/غیاث اللغات/ به کوشش منصور ثروت/چاپخانه سپهر/1363
7. سجادی / سید جعفر/ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی/ چاپ کتابخانه ظهوری/چاپ اول 1370
8. سجادی/سيد ضياء الدین/فرهنگ لغات و تعبیرات و مشکلات دیوان خاقانی/انتشارات زوار/چاپ ممتاز 1374
9. عمید/حسن/فرهنگ فارسی/انتشارات امیرکبیر/چاپ سوم 1369 تهران
10. کزازی/میرجلال الدین/ رخسارصبح/انتشارات ماد وابسته به نشر مرکز/چاپ چهارم 1376
11. کزازی / میرجلال الدین/ گزارش دشواریهای دیوان خاقانی/ نشر مرکز/چاپ اول 1378 /تهران
12. معین / محمد/ فرهنگ فارسی/ انتشارات امیرکبیر/ چاپ هشتم 1371
13. نفیسی /میرزا علی اکبر/ فرهنگ نفیسی / کتابفروشی خیام /2535