شعر سهراب سپهری

روشنی گل در برابر تاریخ مرغ قرار گرفته است از همین جا می توان درباره ی سهراب سپهری آغاز سخن کرد.الدار شاعر فرانسوی وضع هنرمندان را به وضع برادران بینای قرون وسطی تشبیه کرده است.اینان مردان بودند که با زنان کور ازدواج کرده بودند.شاعر می گوید هنرمندان – که بینا هستند- همسر همگان کورند.می کوشند برای دیگران چیزهایی را توصیف کنند که آنان نمی بینند یا ندیده اند.

اما روشنی گل ،به روشنی زندگی،خیره کننده و گاه کور کننده است.به رنگها،پهنه ها و فضاهایی پخش می شود   و در چشمان هنرمند پاشیده می شود.دلهره ی او را صد چندان میکند،قلم مویش را می لرزاند و گاه به زانویش   در می آورد.در ساعات آخر زندگیش ونگوگ فقط خورشید می دید.خورشید و آفتابگردان و زمین و زمان دور (چرخش) سرش چرخید و سرانجام روشنی خیره کننده ی زندگی او را از پای درآورد. این کشمکشها بارها تجدید شد و بارها باز تجدید خواهد شد.زندگی به اندازه ای فراوان و گوناگون و بی کران است که نمی توان آن را باز نمود.رنج و درد و کشمکش از همین جا آغاز می شود و به همین جا نیز پایان می یابد.اصل دیدن است و چگونه دیدن .همه ی مکتبهای هنری نیز سرانجام به این اصل باز می گردد.زیرا نقاش می کوشد که ببیند و بیشتر و بهتر ببیند.این قشنگی هرگز فرو نمی نشیند زیرا زندگی بی کران و ریشه های دید بی شمار است.تا کجا این دید  می تواند یک جانبه و بی پروا باشد و آیا میان دیوانگی مرزی هست؟به سختی می توان پاسخ داد.مرزی نبوده و نیست.مرز خود ماییم،قراردادهای ماست،اگر نه همه چیز در هم می آیند و خدا می داند آیا واقعیت همین آشفتگي است یا نظم های به ظاهر خردمندانه. پرده ای ما را از دیدن باز میدارد.بی گمان پرده ای هست .همیشه.اینشتین این را می گفت. و پیش از او عارفان ما.(هست از پس پرده گفتگوی من و تو …)برداشتن این پرده یا پس زدن آن کاری است دشوار و پر خطر.همه از آن می هراسند زیرا آدمی برای آسوده زیستن خوش دارد قالبها و حدودی برای خویش بسازد.رستن از این قالبها کاری است از نوع کار «پرومته» .هر هنرمند واقعی ،پرومته ای است که شاید خود نداند.با قراردادها در می آویزد و همیشه آن را می خواهد ببیند.

نحوه ی آفرینش و عدم تنوع در شعر سپهری

اشعار سپهری فاقد استقلال ،به اعتبار «ساخت» و «فضا» ست.اما در عین حال نیز در شعر او نمی توان به دنبال تنوع موضوع گشت.چون او یک شاعر واقعی است و خود متوجه ،نه به چیزهای مجرد و موضوع های منفرد و منحصر.او موقعیت آرمانی در جهان را می جوید و با نگاهی روان و گردان ،که از سرچشمه پنهان ذهن و خیال او جاری می شود در مسیرهای مختلف به راه می افتد و به دنبال تازگیها به قصد تازه بینی ها و نامگذاریهای نو     می رود.او جز تماشاگر خود و جهان خود نیست.و جز خود را در شعر خود تعقیب می کند.و این پشتوانه ی فرهنگی و ذهنیت خاص و حساسیت تاریخی اوست که در لحظه ی آفرینش چون خونی در رگها شعر او بر پله ی ویژه ی خویش می نشاند. و نگاه روزگار را که مجاز حقیقت داوری انسان هنر شناس است،متوجه او می کند.و از همین روست که شاعرانی از این دست دوره ها ی مختلف شعری دارند و این ادوار از دوره ی ابتدایی تا دوره ی جستجو و از دوره ی جستجو تا دوره ی یافتن خط فکری شخص و زبان شعری مختص ،امتداد می یابد.

و سرانجام چه از نظر فکر و چه از لحاظ زبان به مرتبه ای می رسد که شعر او بی امضاء نیز شناخته می شود.منتهای مراتب اینکه برخی از اینان دوره های سپهری بیشتری دارند و به عبارت دیگر ،سیر تدریجی فکر و زبان شعر آنان .مشخص تر است.مثل نیما و شاهد و سپهری و …»

سیر چگونگی بیان در دوره ی اول شعر سپهری

دوره ی نخست که شامل چهار مجموعه ی اولین اوست:یعنی «مرگ رنگ»،«زندگی خوابها».«آوار آفتاب» و «شرق اندوه»، و دوره ی دوم که چهار مجموعه ی آخرین او را شامل می شود:«صدای پای آب»،«مسافر»،«حجم سبز» و «ما هیچ ما نگاه» با این تفاوت آشکار که در دوره ی اول و دوم ،هر مجموعه  در حدود خود نسبت به مجموعه ی قبلی ،تشخیص بیشتری می یابد.و این پس از طی مراحل مقدماتی تا چهل سالگی اوست که «صدای پای آب»   را  می شنود.

سیر چگونگی بیان در دوره ی دوم شعر سپهری

و اما در دوره ی دوم شعر سپهری ،که از «صدای پای آب»آغاز می شود،تنها مختصات بر شمرده ی سوم و پنجم و ششم اند که با چهره ای بارزتر ادامه می یابند.درست بر خلاف مختصات اول و دوم که در شعر های بعد هیچ اثری از آنها نیست:نه انواع قافیه و نه قالب چار پاره و نه زبان نیما و نه شعر وزن.

تخیل زائد در شعر سپهری

شعری که چون نطفه ای که از پیش شکل خود را در خود دارد،زاده نشد و صرفاً جریان سیالی بود که از  سرچشمه ی ذهن شاعر به حرکت آغاز کرد،شعر کاملی نیست.و چون نیست و معمولاً «شعر حرفی» است،شاعر ناگزیر خواهد بود برای اینکه جریان سیال ذهن ،در مسیر نثر نیفتد،و از جوهر شعر تهی نشود،آن را در جامه ی تخیلات افراطی و نفسگیر بپوشد و لاجرم در طول حرکت شعر ،در هیچ جا به خواننده اجازه ی توقف ندهد تخیلی که در حقیقت کارش ایضاح و تنویر شب ظلمانی است نه ابهام و تکویر روز نورانی ،و آیا نمونه های زیر بیشتر یا کمتر جز بیانگر این حقیقت اند؟

شعر سپهری واجد«جوهر شعری» و «بیان خاص» و «جهان بینی»

سپهری در شعرهایش فقط شاعرانه میزند.هر وقت که حال داشت و در حالت سرایش قرار گرفت قلم را بر می دارد و هر جا که از آن احساس به خود باز آمد و خسته شد قلم را زمین میگذارد.

شعر او از نقطه ای به حرکت آغاز می کند و بر خطی مستقیم راه می افتد و به نقطه ی پایان می رسد .چنین شعری نطفه ندارد.نطفه ای بارور که در لحظه ی کمال به طور کمال و متشکل ،چون موجودی با هیئتی خاص به یکباره زاده شود و با شکل از پیش معین خود بر کاغذ ترسیم گردد.در شعر او جز چند مورد خاص چنین زاده ای را با این مختصات نمی توان دید.

شعر سپهری سه اصل«جوهر شعری »«بیان خاص»و «جهان بینی »را دارد.سه اصلی که در شعرهای متشکل طراز اول در حکم سه راس مثلث اند و مرکز ثقل و خاستگاه شکل آن ، و در حقیقت دائره محاط در این مثلث است  که سه ضلع «جوهر»،«بیان»،«اندیشه» را بر گرده ی خود نگهمیدارد.

شعر سپهری فاقد اصل «ساخت»

شعرهای سپهری هر کدام خود قطعه ای مستقلند پس باز هم می توان تکرار کرد که اشعار سپهری ،جز در چند مورد مستثنی شکل طولی دارد.از اول بر خطی ممتد حرکت می کند و دور،خود نمی گردد،هیچ شکل هنری عینی و ذهنی به خود نمی گیرد. تکرارهایش حرفی است نه ساختاری.

اشعار سپهری مستعد حذف

اگر اشعار سپهری میتوانست شکل دایره ای به خود بگیرد یعنی پایان شعر به نحوی به آغاز آن باز گردد.خود به نوعی از ساختار و انسجام ، استحکام می یافت.و دیگر استعداد حذف نمی داشت.زیرا هر آن ، بخشی از یک دایره برداشته شود،دیگر دایره ای نخواهد بود.

برعکس ، اگر قسمتی از یک خط حذف شود همچنان از تعریف خط جدا نخواهد افتاد . و هم از این روست که میتوان از بیشتر نزدیک به همه ی شعرهای سپهری ،بخشهائی را حذف کرد.بی آنکه به کل متشکل شعر لطمه ای وارد آید.

«ادراک» واژه ی کلیدی جهان بینی سپهری

و اما سپهری از کدام مبدا به اینجا رسیده است و از آغاز حیات شاعری خود به دنبال چه بوده و به جستجوی کدام نقش ناپیدا برخاسته و حرکت کرده و در کجا به مرز شناخت خاص خویش رسیده است،باید گفت:

یکی از واژه های بسامدی شعر سپهری ،کلمه ی «ادراک» است که به تناوب در دوره های مختلف شعری او دیده می شود و اگر به ترتیب مورد مداقه قرار گیرد،حضور خود را نشان می دهد.زیرا بدیهی است که هر کلمه ،که در شعر یک شاعر وضع بسامدی یافت بی سببی نیست.خاصه اگر این کلمه ی ادراک باشد که خود مبین درک خاص شاعر .اگر نه جدید .از هستی است.

خدا دیگر واژه ی بسامدی شعر سپهری

ادراکهای ساده ی بشر،که در آغاز صرفاً سرچشمه ی نظر داشته اند و به تدریج از تجربه  و اندیشه نور   گرفته اند.جهل،همه،عین علم شده است و ظلمت،همه محض نور.

و این راه حرکت اندیشه و عرفان است.که منتهای شناخت آن مفهوم خداست .صور گوناگون خدایان نخستین و بعد،خدای ذهن حکما و فلاسفه قدیم،اعم از طبیعیون یا الهیون ،آنگاه خدای یکتا ادیان بزرگ ،و خاصه آن خدایی که هم نزدیکترین و هم دورترین است.هم«اقرب الیه من حبل الورید»و هم آن سوی «سدره المنتهی»است.هم متجلی در انسان و هم متجلی در طبیعت و هم در آینه ی «وحدت وجود» عرفا است.«وحدت وجودی» که گاه چنان عینی و شهودی می شود که گویی شاعری همچون سپهری ،که از ابتدا به دنبال شناخت و معرفت او سفرهای گوناگون را متحمل شده است،به دیدار او «توفیق »می یابد.

سپهری شاعر خردسال، نه عارف سالخورد

چون سهراب سپهری عاشق طبیعت است و آنچه را که بر این خاک است دوست دارد.چیزهای بدش را نیز ،سلیم است،تسلیم عاشقی به معشوقی که عیب هایش نیز زیباست.

منتها شاعر،چنین عشقی را تنها برای خود نمی خواهد.برای همگان می خواهد.چرا که شاعری داعی است و پیام آور و اهل پیام و دعوت.او می خواهد همه کس همه چیز را جدی بگیرد.حتی یک زاغچه را.و هر کس عریان و برهنه ،بیرون از جامه عادتی خود جهان را بنگرد و همه مفاهیم را از جلد خود در آورد.واژه ها را بشوید و ذهن خود را آنچه بر آن هیئت «عادت» و قرارداد نقش بسته است پاک کند.و طبیعت را چنانکه هست بپذیرد.همانطور که به گل می نگرد به خار بنگرد و همانطور که به پروانه به مگس،و همان طور که به اسب به پلنگ و …

چگونگی وحدت در اشعار سهراب سپهری

در اشعار سپهری آنچنان عدم وحدت دیده می شود که به راحتی می توان دو یا سه شعر را به هم پیوند زد یا از هر شعری سطرهایی برداشت بدون اینکه از شعر چیزی کم بشود.موقعی که شعر وحدت نداشته باشد،می توان هر بلائی را به سر آن آورد.

نوع نگرش و طبیعت ستایی سپهری

طبیعت ستایی سپهری به ظاهر چیزی از طبیعت ستایی رمانتیسم اروپایی در خود دارد و آن عرفان ریشه هایش از دورنمایه ای عمیق تر آب می خورد و آن عرفان شرقی است .اما ظاهراً از عرفان خاور دور بیشتر مایه پذیرفته است تا عرفان اسلامی و ایرانی.

خدایی که او به آن ایمان دارد آن خدایی نیست که عارفی از شوق دیدار و تب عشق او در حالت سماع سر از پا نمی شناسد.در او شوق ریختن و غبار تن و تهی شدن ار آلایش جسم و پیوستن به معشوق با تب و تاب نیست.

میزان توجه سپهری به عناصر اطراف

در جغرافیای مثالی سپهری باید بین دو عنصر تمایز قائل شد:یکی عنصر مادی و دیگری عنصر انتزاعی .عنصر مادی آب است که خمیر شعر سپهری را میسازد و این عنصر با رنگ سبز همراه است،رنگی که با تلئلوئات گوناگون چون طیفی سبز تمامی جغرافیای مثالی او را در برمی گیرد:چون سبزی واحد ها یا سبزی مرگ یا چمن های سبز قدیم یا فضاهای سبزی که ناگهان پدیدار می شوند همانند «کوچه باغی که از خواب خدا سبزتر است». و یا سبزی که چون خواب بر آئینه حوضچه ها ظاهر میگردد.

نظر گاههای مد نظر سپهری

سپهری با طبیعت از دو نظر گاه پیوند دارد:یکی از آنان لحاظ که اندیشه هایش دارای رنگی عرفانی است،از این رو در مظاهر صنع غرق می شود و خود را با آنها پیوسته و یگانه میبیند و نیایش او نیز در دمسازی با آنهاست.دیگر آنکه انسانی است دل آزرده از سطح سیمانی قرن و عصر معراج پولاد و رویش هندسی سیمان ،آهن،است تا فرصت سبزیجات را در دامن آن درک کند.این عوالم همراه است با عواطفی لطیف و تخیلات ظریف که همه چیز را زنده و با روح میبیند و چون با دیدی دیگر به آنها می نگرد مفهومی تازه برای هر یک کشف می کند.

فصل اول

• نحوه ی آفرینش و عدم تنوع در شعر سپهری – 4
• سیر چگونگی بیان در دوره ی اول شعر سپهری – 4
• سیر چگونگی بیان در دوره ی دوم شعر سپهری –  8
• تحلیل زائد در شعر سپهری – 12
• شعر«حرفی» و نه «ساختاری» سپهری – 12
• شعر سپهری واجد «جوهر شعری» و «بیان خاص» و «جهان بینی» – 13
• شعر سپهری فاقد اصل «ساخت» – 13
• اشعار سپهری مستعد حرف – 14
• «ادراک» واژه ی کلیدی جهان بینی سپهری – 14
• خدا دیگر واژه ی شعر سپهری – 14

فصل دوم

• سپهری شاعر خردسال نه عارف سالخورد – 18
• چگونگی وحدت در اشعار سهراب سپهری – 18
• نوع نگرش و طبیعت ستایی سپهری – 21
• میزان توجه سپهری به عناصر اطراف – 22
• نظرگاه های مد نظر سپهری – 25

منابع

1. ادبیات معاصر، صفا ذبیح الله، انتشارات فردوسی ، چاپ نو، جلد دو 1356
2. پیامی در راه ، امامی کریم. طهوری 1359
3. حجم سبز به زبان فرانسه به ترجمه ی ترقی گلی – شایگان داریوش 1358
4. سهراب سپهری -شاعر، نقاش – ترقی گل، چاپ افست 1359
5. سهراب سپهری -شاعر و نقاش – ممیز مرتضی، چاپ افست 1359
6. سهراب سپهری ،شاعر و نقاش – جلالی بیژن. چاپ افست 1359-1356
7. سهراب سپهری ،شمیسا سیروس. انتشارات مروارید1370
8. سهراب سپهری -شاعر و نقاش ، حمدی احمدرضا ،چاپ افست 1359
9. هنر و ادبیات ، بهبهانی سیمین، گفت و شنود کتابسرای بابل 1368-1366
10. طلا در مس،براهنی ،رضا ،کتاب زمان 1346
11. جمله ی رودکی (در کتاب سهراب سپهری زمان ما 3) آشوری داریوش ،نوروز 1351
12. موسیقی شعر چاپ دوم (در کتاب سهراب سپهری ) زمان ما 3 – شفیعی كدكنی -انتشارات آگاه 1368