زندگی نامه و اشعار سهراب سپهری

سخن گفتن در باب علت دوام برخی آثار و عصر زودگذر پاره ای دیگر، کاری دقیق و دشوار است. نخست باید این موضوع را در نظر گرفت که رواج کوتاه مدت شعری یا اثری، با دوام آن فرق دارد، یعنی ممکن است ، اشعاری مدتی رواج یابد و مشهور شود و چندی بعد از خاطره ها فراموش گردد. به عبارت دیگر شهرت همیشه نشانه دوام و پایداری نیست. عکس این نیز محتمل است که شعری مدت ها ناشناخته بماند و رواجی پیدا نکند و بعد بدرخشد و قوت و تاثیرش پایدار شود.

آثار نوع اول را فراوان دیده ایم شعری به سببی از مقتضیات روز معروف شده و بعد مرده است. اما در این جا بیشتر سخن بر آثاری است که نتوانسته اند از پس قرن ها هنوز رونق خود را حفظ کنند. چه در شهرت و چه در گمنامی از طبع گوینده زاده شده باشند. اکثر کسانی که در باب شعر و هنر اندیشیده اند آثار شعر هنر را مظهر تجلی احساس و عواطف و درون صاحب اثر دانسته اند و در هنر و ادب، عاطفه و احساس را عنصر مهم و اصلی شعر شمرده اند هر شعری برای خود رنگ و بویی دارد و احساسی را در ما برمی انگیزد بدین سبب است که مثلاً خواندن غزل سعدی ما را از غزل حافظ بی نیاز نمی کند.

یکی از لوازم شهرت و دوام آثار ادب را صدق و اصالت عاطفه در صاحب اثر دانسته اند. صداقت و صمیمیت شاعر در بیان آنچه در دل دارد البته ضروری است ولی به تنهایی دلیل بقای و دوام آثار نمی شود.

زندگی نامه سهراب سپهری

سهراب سپهری در سال 1307 در کاشان به دنیا آمد. در دوره ابتدایی نقاشی می کرد و گاهی شعرکی هم می سرود، پس از گذراندن دوره دانشسرای مقدماتی تهران به استخدام آموزش و پرورش کاشان در آمد. در سال 1326 نخستین مجموعه شعرش را به نام «در کنار چمن یا آرامگاه عشق» منتشر کرد. پس از آن، برای تحصیل در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، به پایتخت آمد. از سال 1336 یک سری سفرها را به آسیای دور و اروپا آغاز کرد که در شکل گیری ذهنیت شاعرانه اش خیلی موثر واقع شد. او در سال 1359 به سرطان خون درگذشت. وقتی شعر سهراب را می خوانی و با آن صمیمی می شوی، دو نکته به ذهنت متبادر می شود، نخست این سخن نیچه که «فیلسوفی که شاعر نباشد، فیلسوف نیست و شاعری که فیلسوف نباشد، شاعر نیست» و دوم اینکه : درمی مانی که سهراب را نقاش به شما آوری یا شاعر.

او در شعرهایش نقاشی می کند و در نقاشی هایش شاعر است و زمینه اصلی که این «شعر – نقاشی ها» در آن ظهور می کند، فلسفه شرق دور است. نقطه اوج هنر او درست در جایی است که این سه ساحت یعنی فلسفه شرق دور، نقاشی و شاعری – در شعرش، به توازن و تقارن می رسند.

خلاقیت سهراب، چیزی نیست جز آشتی شگفت آور این سه قطب وجودش. این نقطه اوج را می توان در منظومه «مسافر» ، «صدای پای آب» و دفتر شعر «حجم سبز» ردگیری کرد.  دفتر «ما هیچ، ما نگاه» نشان از آن دارد که سهراب نمی تواند برای همیشه در اوج بماند. اما همه می دانند که او، از اول در اوج نبوده و برای رسیدن به بام بلند شعرش، از نردبانی بالا رفته که ما می خواهیم آن را نشان دهیم. اولین اثر او که در واقع، تمرین های اولیه اش است در مجموعه «در کنار چمن» (1326) به چاپ رسیده است. اینجا، سهراب شاعری است که بطرف نردبان ترقی آمده اما هنوز پا بر آن نگذاشته است. «مرگ رنگ» (1330) و «زندگی خواب ها» (1332) مربوط به زمانی است که او پای نردبان ترقی گذاشته و چند پله را طی کرده است. در «مرگ رنگ» ، شاعری می بینیم که چشم بر بالا رفتن های دو تن دارد، نیما و توللی. سایه توللی در حوزه مضامین رمانتیک حس می شود و سبک است و زودگذر و حضور نیما مربوط به سطح ایماژهای شعرش می شود و سنگین است و دیرپا زبان شعرش، ابتدایی، ساده و گاه همراه با لغزش هایی است و موسیقی شعرش هم در حدی نیست که بتوان به آن توجهی جدی روا داشت :

فکر تاریکی و این ویرانی

بی خبر آمد تا با دل من

قصه ها ساز کند پنهانی

نیست رنگی که بگوید با من

اندکی صبر، سحر نزدیک است

هر دم این بانگ بر آرم از دل

وای، این شب چقدر تاریک است!…

«زندگی خواب ها» (1332) نشان از اولین تلاش های سهراب دارد برای رهایی از نفوذ و تسلط نیما بر ذهنیت شاعرانه اش. تدبیری که برای این رهایی اندیشیده، یکی آن است که وزن را کنار گذاشته و به شعر بی وزن روی آورده و دوم اینکه، سعی دارد ایماژهایی بسازد که در اساس، با شعر نیما تفاوت داشته باشد. او بدرستی دریافته که نیما در تصویرگی خود به جهان خارج از ذهن نظر دارد. نیما، تصاویر را از جهان خارج از ذهن می گیرد و در آن ها دخل و تصرف شاعرانه کند، لذا در شعر او عین گرایی، بر ذهن گرایی غلبه دارد. سهراب، سعی می کند در تصویرگری، اصالت را به دنیای درون و ذهنی کردن تصاویر بدهد. هرچند او هم تصاویر را از جهان بیرون می گیرد اما در ارائه شاعرانه آن ها، صبغه تجریدی و ذهنی آن ها را غلیظ تر می کند و این کیفیت تصویرگری در اساس ، با شیوه نیما تفاوت دارد.

زبان اشعار منثورش، اصلاً جنبه هنری ندارد. همه همت او مصروف این شده که با استفاده از تکرارها، پابان بندی  سطرها با فعل و ایجاد توازی های صوتی مصنوعی، زبان شعرش را تشخص و تمایز بدهد اما هیچ موفق نیست.

اگر قدرتی و قوتی در اینگونه اشعار باشد، در سطح تصویری آن هاست. اساس تصویرگری او در اشعار منثور، اولاً، استفاده از تکنیک روایت است و ثانیاً ، تجریدی و ذهنی کردن هر پدیده ای که وارد شعرش می شود. استعاره مکنیه و شخصیت بخشی به او کمک می کند تا اجزای تصاویر شعریش کاملاً، تجریدی و ذهنی شوند.

مانند شعر زیر :

مرغ افسانه بر بام گمشده ای نشسته بود.

وزرشی بر تار و پودش گذشت:

گیاهی در خلوت درونش رویید،

از شکاف سینه اش سر بیرون کشید

و برگهایش را در ته آسمان گم کرد.

زندگی اش در رگهای گیاه بالا می رفت.

اوجی صدایش می زد.

گیاه از شکاف سینه اش به درون رفت

و مرغ افسانه شکاف را با پرها پوشاند

بال هایش را گشود

و خود را به بیراهه فضا سپرد.

عاطفه شعری او نیز از نوع عواطف فردی اما زلال است. درست است که تجربه چنین عاطفه ای تنها برای کسانی امکان دارد که در بستر چنان تجربه های روحی خاصی قرار گرفته باشند، اما این را نباید فراموش کرد که سپهری موفق شده آن عاطفه های کاملاً فردی را کشف کرده و به زبان هنری بیان نماید. این، به ما امکان می دهد که تا حدی در معرض چنان تجربه های عاطفی زلالی قرار بگیریم و از این بابت، باید فراوان از سپهری قدردانی کرد. ما وقتی شعری از او می خوانیم، ممکن است هیچ معنایی هم به ذهن مان خطور نکند اما این قدر هست که می بینیم در بستر یک تجربه عاطفی زلال و صمیمی قرار گرفته ایم. در کوچه باغ شهر او، همیشه نسیمی جریان دارد، که بر روح و روان خوانندگانی که از آن کوچه می گذرند، می وزد و این، یکی از دقیق ترین کارکردهای هنر است. می خواهم بگویم همیشه اینطور نیست که عواطف جامعه گرا خوب باشد، این بستگی دارد که زمینه عاطفی اثر چه تاثیری بر خواننده داشته باشد و تا چه حد برای نوع انسان لذت بخش باشد. در نظر من، موفق ترین بخش شعر سپهری، تا آنجا که به مخاطب شعری مربوط می شود، همین سطح عاطفی شعر اوست. اگر عاطفه شعرش را از آن بگیریم، دیگر چندان چیزی نمی ماند.

اشکالی که بر شیوه تصویرگری و فرم ذهنی سه اثر معروف سپهری گرفته اند، این است که ارتباط در محور عمودی شعر ضعیف است و اجزای شعر را فقط وزن مشترک و ترتیب قافیه ها با یکدیگر مرتبط می سازد. این اشکال را هم گرفته اند که ساختار شعری این مجموعه ها ضعیف است و می توان براحتی جای بخش هایی از یک شعر را با شعر دیگر تغییر داد و یا حتی برخی قسمت های یک شعر را حذف کرد، بدون اینکه اشکالی در شعر پدید آید و این یعنی ضعف در فرم ذهنی یک شعر.

برخی نیز بر سطح اندیشگی شعر او انتقاداتی وارد کرده اند که در روزگاری که صدای گلوله ظالمان گوش فلک را کر کرده، چرا سهراب در برج عاج خود نشسته و به دیگران توصیه می کند که «به سراغ من اگر می آیید، نرم و آهسته بیایید. مباد که ترک بردارد چینی نازک تنهایی من».

نتیجه گیری

چنین به نظر می رسد که آن چه موجب وسعت تاثیر شعر می شود در دوام و بقای آن موثر می افتد ، کلیت و اشتمال معنی سخن باشد، یعنی آزاد شدن از اختصاصات و قیود شخصی و عصری و پرواز به سوی افقی برتر، به طوری که در هر زمان و مکان درخشش خود را حفظ کند. غزل حافظ و شاهنامه ی فردوسی، مثنوی مولوی، گلستان و بوستان سعدی، سهراب سپهری، و پاره ای از اشعار متاخران از چنین کلیت و اشتمالی برخودار است . مقصود آن نیست که این گویندگان همه در مباحث کلی و اجتماعی سخن رانده اند و یا آن که کسی نباید مطلقاً احوال و تجارب شخصی خود را در شعرش بیاورد، بلکه بیان تاثیرات فردی حتی سوانح زندگانی این شاعران چنان از پوسته ی شخصیات و حد و رسم زمانه خارج شده و صورت کلی و عمومی و انسانی پیدا کرده است که هرکس با زبان آنان آشنا می شود در هر جامعه و هر عصر، به خواندن آثارشان رغبت می کند.

• مقدمه   3
• شرح زندگی نامه  4
• نتیجه گیری  23
• منابع و ماخذ   25

منبع

چشم انداز شعر معاصر ایران نوشته دکتر سید مهدی زرقانی