مقدمه

اگر بخواهیم زمان پیدایش سماع را به دقّت بررسی کنیم نباید آن را با زمان تولّد موسیقی یکی بدانیم ،زیرا انسان در آغاز که خود را شناخته، موسیقی را نخستین انعکاس التهاب و هیجان درونی خود دیده است که در خارج از وجود تحقّق یافته و موجب حالات وجد و شادی گردیده ؛ پس باید این مساله را از زمانی در نظر بگیریم که این حالت نشاط و وجد فردی را جمعی کرده اند و آن را با سننی آمیخته اند. این آیین قطعاً از زمانهای دور قبل از اسلام نیز در پرستشگاه ها مرسوم بوده تا به کمک آن در شنوندگان تاثیرگذاشته و رقّّت قلبی ایجاد کند ،همان گونه که امروزه به عنوان مثال در کلیسا ها می بینیم که شرکت کنندگان با موسیقی و آهنگ خاصّی دعای های خویش را زمزمه می کنند ( و در بسیاری از آیین های دیگر)

قدر مسلّم این است که در صدر اسلام سماع بدان صورت که در مجالس صوفیه برگزار می شده وجود نداشته است.

«این مراسم نزد صوفیان آن زمان شکل گرفت که در سال(245) هجری ذوالنّون مصری از زندان متوکّل رهایی یافته بود و صوفیان ارادتمندش در جامع بغداد دور او گرد آمده، همان موسیقی درباری و اشرافی قبل از اسلام را که با موسیقی حکمای الهی تفاوت بسیار داشت و در اصطلاح فقهی ” مطربی” خوانده می شد به کار گرفته بودند؛ قوّال شعری خواند و ذوالنّون هم ابراز شادمانی نمود. به نظر می آید این گونه شادی ها که با موسیقی رایج غیر اسلامی به سرور و شادمانی مطربی توام می شد… نزد صوفیان به حلقه ی سماع و دست افشانی و پایکوبی آنان شکل می پذیرفت.»(حیدرخانی،1374،26 ).

این مراسم در ابتدا به صورت مراسم شعرخوانی بوده و کسانی که در آن شرکت می کردند تحت تاثیر قرار گرفته به شادمانی و پایکوبی می پرداختند، کم کم در این مراسم برای اینکه تاثیر بیشتری داشته باشد از دفّ و نی هم استفاده می شد.

مرا چون نی در آوردی به ناله چو چنگم خوش بساز و با نوا کن

اگر چه می زنی سیلیم چون دف که‹‹آواز خوشی داری صدا کن››

چو دف تسلیم کردم روی خود را بزن سیلی و رویم را قفا کن

همی زاید ز دفّ و کف یک آواز اگر یک نیست از همشان جدا کن

(شفیعی کدکنی،1362،383)

طعم خوش بیخودی و شیدایی صوفیان را متوجّه سماع نمود تا حدّی که بیش از هر مراسم دیگری به این مراسم پرداختند. هجویری نیز در کتاب خود در باب الرّقص این مطلب را تایید می کند که ابتدا این مراسم، به صورت رقص و پایکوبی بوده است و گروهی ظاهر آن را برداشت کرده و « من دیدم از عوامّ گروهی می پنداشتند که مذهب تصّوف جز این نیست؛ آن بر دست گرفتند .» (هجویری،1383،605)

و این ظاهر بینی از رقص و پایکوبی از نظر او هیچ جایگاهی ندارد .‹‹بدان که اندر شریعت و طریقت رقص را هیچ اصلی نیست.›› (هجویری،1383،605)

امّا او رقص را با اضطراب های درونی که حاصل خفّتی است که بردل پدیدار شده و همچنین حاصل قوّت وقت باشد فرق می گذارد وآن اضطراب را گداختن جان معرّفی می کند نه رقص و پای بازی. « امّا چون خفّتی در دل پدیدار آید خفقانی بر سّر سلطان شود؛ وقت قّْوت گیرد ، حال اضطراب خود پیدا کند ، ترتیب ورسوم بر خیزد . آن اضطراب که پدیدار آید، نه رقص باشد و نه پایکوبی ونه طبع پروردن که جان گداختن بود . و سخت دور افتد آن کس از طریق صواب که آن را رقص خواند…» (هجویری،1383،606)

اینکه از چه زمانی به این گونه مجالس اسم “سماع” نهادند تاریخ دقیقی نمی توان معیّن نمود؛ امّا چیزی که قطعی است، این است که توجّه و دلبستگی بیش ازحّد صوفیان به این مجالس باعث شد تا شرایطی را برای سماع در نظر بگیرند تا هم از فتنه ی عوام در امان باشند و هم شوق و ذوق صوفیان را تا حدّی کنترل کنند . از همین تاریخ مکانی به نام ” سماع خانه ” بنا شد و سماع از جمله رسوم صوفیان قرار گرفت که با آداب و سنن خاصّی برگزار می شد . و همان گونه که تصّوف در جامعه پذیرفته شده بود؛ سماع نیز به عنوان مراسم مذهبی صوفیان پذیرفته شد و صوفیه برای این که سماع را یک رسم مذهبی نشان دهند به استناداتی متوسّل می شدند وادّعا می کردند که در حضور رسول اکرم (ص) نیز مجلس سماع برگزار می شده است و روایاتی از عایشه نقل می کردند تا با این کار حرمت سماع را مطرح کنند.)¹( البته آنها تنها به این روایات اکتفا نمی کردند بلکه جایی که در مباحث علمی باید از این رسم و آیین خویش دفاع می کردند وجوه مختلفی را برای سماع بیان می کردند تا مجادله کنندگان را قانع نمایند.

احکام سماع

هجویری در باب احکام سماع شنوندگان را به طور کلّی به دو دسته تقسیم می کند.

آنان که معنی شنوند.
آنان که صوت شنوند .

او معتقد است در این هر دو دسته فواید و همچنین آفات بسیاری وجود دارد .« از آنچه شنیدن اصوات خوش غلیان معنی ای باشد که اندر مردم مرکّب بود. اگر حق بود حق واگرباطل بود باطل . » (همان ، 587 )

او در بیان احکام سماع از شش گروه نام می برد که هر یک در باب سماع حکم خاصّی دارند :

گروهی که برای حرام کردن سماع روایاتی را یافته اند و از پیشینیان صالح خویش پیروی کرده مانند مثال زجر کردن پیامبر(ص) شیرین را ، کنیزک حسّان بن ثابت ، ازغنا کردن و انکار کردن علی(ع) بر معاویه که کنیزکان مغنّیه داشت .
گروهی دیگر که از ترس اینکه مریدان و پیروان آن از آنها تقلید نکنند و در بلا و بطلان نیفتند و گرفتار مصیبت نشوند و هوی در ایشان قوّت نگیرد سماع نکردند و در میان اهل سماع ننشستند .
گروهی دیگر اهل سماع را به دو دسته تقسیم می کردند الف : لاهی که در عین فتنه باشد واز آن هراسی ندارد . ب : الهی که به تمرین و مجاهد ت و با قطع دلبستگی به مخلوقات ،فتنه را از خود دور کند و ایمن شود .
گروهی دیگر گفتند: چون سماع باعث فتنه ی عوام می شود و از سماع ما اعتقاد مردمان دچار تشویش می شود و در درجه ی ما را در سماع نمی شناسند و دچار گناه می شوند پس بر عامّه مهربان یکرده و خواص را نیز نصیحت می کنیم و در هنگام غیرت دست ازسماع برداریم .

مراتب سماع

هجویری معتقد است که هر یک از افراد در سماع مرتبتی دارند و ذوق هر یک نیزبه مقدار مرتبه ی اوست . او سماع را آفتابی می داند که بر همه چیز می تابد و هر چیزی به مقدار مرتبه ی خویش از آن فیض می گیرد : یکی را می سوزد و یکی را می فروزد و یکی را می نوازد و یکی را می گدازد و در نهایت طوایف را به سه دسته تقسیم می کند :

مبتدیان
متوسّطان
کاملان

« بدان که سماع وارد حقّ است و تزکیت جدّ از هزل و لهو است . و به هیچ حال طبع مبتدی قابل حدیث حق نباشد و به ورود آن معنی ربّانی ،مر طبع را زیر و زبری باشد و حرقت و قهر ؛ چنان که گروهی اندر سماع بیهوش شوند و گروهی هلاک گردند و هیچ کس نباشد الّا که طبع او ازحدّ اعتدال بیرون شود .» (همان ، 594)

پی نوشت ها

برای اطّلاعات بیشتر در این زمینه مراجعه شود به رساله قشیریّه (ص 595 و عوارف المعارف ص 94و …)
چون قرآن خوانده شود، به آن گوش فرا دهید و خاموش باشید . (الاعراف ، 204 )
پس بندگان مرا بشارت بده، آن کسانی که به سخن گوش می دهند.(الزّمر،17-18)
کسانی هستند که چون نام خدا برده شود، خوف بر دلهایشان چیره گردد . (الانفال – 2 )
آنان که ایمان آورده اند و دلهایشان به یاد خدا آرامش می یابد . آگاه باشید که دلها به یاد خدا آرامش می یابد . (الرّعد ، 28 )

چکیده ۱
مقدمه ۲
احکام سماع ۹
مراتب سماع ۱۰
پی نوشت ها ۱۳
منابع ۱۴

منابع

حاکمی ،اسماعیل ، سماع در تصوّف ،چاپ اول، تهران ، دانشگاه تهران ، 1361
حیدرخانی ،حسین ، سماع عارفان ، چاپ اول ،تهران ،سنایی ، 1374
شفیعی کدکنی ، محمدرضا ، گزیده غزلیات شمس،چاپ چهارم، تهران، 1362
قرآن کریم
محمد بن منّور، اسرار التوحید ، به اهتمام حسین بدرالدّ ین ،چاپ اول ،تهران ، سنایی، 1377
موسوی سیرجانی ، سهیلا ، فرهنگ نامه تطبیقی (کشف المحجوب و مرصادالعباد)،چاپ اول،تهران،رواّر،1371
هجویری،علی بن عثمان،کشف المحجوب،تصحیح دکتر محمود عابدی،چاپ اول،تهران،سروش، 1383

سماع در کشف المحجوب

چکیده

Sama in kashfolmahjub

بخشی از مقاله

فهرست مطالب

اولین کسی باشید که دیدگاهی می نویسد “سماع در کشف المحجوب” لغو پاسخ